Obiekt

Sygnatura:

30

Lokalizacja oryginału:

Archiwum Główne Akt Dawnych

Archiwum:

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, PL 00-263 WARSZAWA ul. Długa 7

Numer Zespołu:

zespół nr 4

Aktotwórca:

Kancelaria Koronna

Daty:

1447-1794

Rozmiary:

53 mb (790 tomów)

Abstract:

Nazwą Metryki Koronnej (Metrica Regni) określano od XVI w. całość ksiąg powstałych w wyniku działalności kancelarii królewskiej. Księgi te, przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, rozpoczynają się obecnie wraz z początkiem panowania Kazimierza Jagiellończyka (1447 r.), a kończą wraz z upadkiem Rzeczypospolitej po trzecim rozbiorze (1795 r.).

Dzieje Metryki:

Księgi wpisów oraz księgi dekretów prowadzone były przez kancelarię królewską, począwszy od połowy XV w. Z biegiem lat wyodrębniły się osobne serie ksiąg: Księgi Poselstw (przełom XV i XVI w.), Księgi Pieczętne (połowa XVII w.), Księgi Kanclerskie (połowa XVIII w.). Po 1526 r. do Metryki Koronnej zostały wcielone Księgi Wpisów prowadzone w kancelarii książąt mazowieckich (Metryka Mazowiecka), po inkorporacji w 1569 r. Wołynia, Kijowszczyzny i Bracławszczyzny do Korony dla tych obszarów zaczęto prowadzić w kancelarii koronnej nową serię ksiąg (Metryka Ruska lub Wołyńska), kontynuowaną do 1673 r. W kancelarii koronnej, począwszy od roku 1564 składano jeden egzemplarz lustracji dóbr królewskich.

Udostępnianie:

Zespół jest udostępniony w całości na mikrofilmach. Część ksiąg udostępniona jest jako skany na stronie AGAD.

Reprodukowanie:

Prawa własności należą do Skarbu Państwa. Reprodukowanie jest możliwe po uzyskaniu zgody Archiwum Głównego Akt Dawnych. W tych sprawach należy kontaktować się z kierownikiem oddziału informacji i udostępniania AGAD.

Indeksy Rzeczowe:

Kancelaria KoronnaKsięgi Pieczętne (Sigillata)Księgi Poselstw (Libri Legationum)Księgi Sądów: Asesorskiego, Relacyjnego i SejmowegoKsięgi Sądu ReferendarskiegoKsięgi Spraw Publicznych (Kanclerskie)Księgi spraw ruskich (wołyńskich) (Metryka Ruska lub Wołyńska)Księgi Wpisów (Libri Inscriptionum)Księgi wpisów kancelarii mazowieckiej (Metryka Mazowiecka)Metrica RegniMetryka Koronna

Jak cytować:

AGAD, MK

Opracowanie:

Opracowały Irena Sułkowska-Kurasiowa i Maria Woźniakowa.

Opis serii:

24 mb (361 ksiąg)

Zawartość:

Najwcześniejsza, podstawowa, a przez kilkadziesiąt lat jedyna seria ksiąg kancelarii królewskiej, stąd przyjęło się na jej określenie używać tytułu całego zespołu - Metryka Koronna.Do ksiąg tej serii wpisywano treść wystawianych przez kancelarię królewską dokumentów w całości, pomijając jedynie lub skracając części protokołu (intytulację i publikację) i eschatokołu (korroborację, datację i ewentualnie formułę świadków oraz inne formuły końcowe typu datum per manus i relację), w nielicznych przypadkach wpisywano do ksiąg tylko regest wystawionego dokumentu - miało to miejsce przy wnoszeniu do ksiąg kilku naraz dokumentów o zbliżonej treści i identycznym formularzu.W swym założeniu Księgi Wpisów były przeznaczone do pozostawiania w nich wystawionych przez kancelarię królewską dokumentów. Badania przeprowadzone dla XV w. wykazały, że około połowa dokumentów królewskich opuszczała kancelarię bez pozostawienia śladu w Księgach Wpisu. Nie przeprowadzono szczegółowych badań w tym zakresie dla czasów późniejszych, lecz istnieją podstawy, by sądzić, że również w latach następnych nie wszystkie dokumenty wpisywano do ksiąg, choć prawdopodobnie liczba pominiętych dokumentów zmalała.Listy królewskie nie były zasadniczo do Ksiąg Wpisów wnoszone.Zawartość treściowa Ksiąg Wpisów pokrywa się z zakresem kompetencji kancelarii królewskiej. Są to wpisy nadań królewskich wszelkiego rodzaju lub ich potwierdzeń, nominacji na urzędy, potwierdzeń transakcji dokonanych pomiędzy szlachtą (sprzedaż i zamiana dóbr, zabezpieczenie posagu, zobowiązania dłużne). Mniej liczne z natury rzeczy są wpisy o charakterze ogólnopaństwowym (zwołania sejmów i sejmików, uchwały sejmowe, ogłoszenia wici). Od końca w. XVI liczba transakcji szlachty zeznanych przed aktami Metryki wzrasta. Występuje od tego czasu rozróżnienie terminologiczne: wpisy nadań królewskich i ich potwierdzeń określa się jako "regestrum privilegiorum", natomiast wpisy zeznań i zapisów osób prywatnych - jako "regestrum inscriptionum et recognitionum".W XVII i XVIII w. te właśnie zapisy i zeznania prywatne stanowią przeważającą zawartość treściową tej serii, zwłaszcza są one liczne w księgach prowadzonych przez podkanclerzego.Zasadniczy podział Ksiąg Wpisów, występujący przez cały okres ich istnienia polega na wyodrębnieniu wpisów dokumentów wystawionych z relacją kanclerza od tych, które noszą relację podkanclerzego. Pierwsze z nich tworzą księgi kanclerskie (kancelarii większej), drugie - księgi podkanclerskie (kancelarii mniejszej). Jest to podział czysto formalny, nie pociągający rozdziału kompetencji. Ten sam zakres spraw załatwiały obie kancelarie królewskie, ten sam więc rodzaj wpisów zawierają tak księgi kanclerskie, jak i podkanclerskie. Mimo tego podziału na dwie kancelarie, w niektórych okresach (XV w. oraz druga poł. XVII - pierwsza poł. XVIII w.) część ksiąg była prowadzona wspólnie przez obu szefów kancelarii królewskiej.W drugiej poł. XV w. i w pierwszej poł. XVI w. występują sporadycznie księgi lub składki w księgach prowadzone przez wielkiego sekretarza. Zdarzało się to w czasie gdy zastępował on szefów kancelarii.Posiadamy obecnie 72 księgi kanclerskie z lat 1447-1688, 102 księgi podkanclerskie z lat 1449-1681 oraz 7 ksiąg całkowicie lub częściowo prowadzonych przez wielkiego sekretarza z lat 1479, 1483, 1502-1503, 1533-1536, 1562, ponadto 21 ksiąg wspólnych kanclerza i podkanclerzego z lat 1471-1492, 1683-1774.

Opis zewnętrzny:

Tak czystopisy, jak i protokoły Ksiąg Wpisów, stanowią księgi złożone z papierowych składek. Księgi czystopisowe są znacznych rozmiarów i w zasadzie posiadają współczesną im oprawę skórzaną. W XVI w. oprawę stanowią najczęściej deski obciągnięte skórą, na której znajduje się wytłoczony tytuł księgi lub herb relatora. Księgi protokołów są z reguły dużo cieńsze, oprawne w półskórek. Na końcu ksiąg czystopisowych w XVI w. umieszczano klauzulę uwierzytelniającą, pisaną przez osobę odpowiedzialną za prawidłowe ich sporządzenie. W księgach protokołów pod wpisami zeznań o prywatnych transakcjach kontrahenci kładli własnoręczne podpisy. Zasadniczo językiem wpisów jest łacina. W księgach XV-wiecznych zdarzają się sporadyczne wpisy niemieckie i czeskie. W XVI w. pojawiają się również wpisy w języku polskim, ich liczba w XVII w. znacznie wzrasta, by w XVIII w. zrównać się liczebnie z wpisami łacińskimi.

Stan zachowania Ksiąg Wpisów::

Jest dość dobry, pojedyncze zniszczone woluminy posiadają kopie sporządzone w XVIII w.

Wtręty i materiały nietypowe:

W ciąg sygnatur Ksiąg Wpisów włączono na przełomie XVIII/XIX w. Metrykę Mazowiecką i tzw. Metrykę Wołyńską. Omówienie tych dwóch serii ksiąg znajduje się w inwentarzu osobno (zob. s. 241 i s. 229). Zapewne omyłkowo znalazły się wśród Ksiąg Wpisów pojedyncze składki należące do ksiąg poselstw. Ponadto w serii tej znajduje się 18 ksiąg o charakterze odmiennym niż całość tej serii, są to:- 2 księgi z wpisami dotyczącymi królowej Bony (MK 72 i 94);- 1 księga dekretów sądu królewskiego (MK 81);- 4 księgi wpisów związanych z egzekucją dóbr królewskich (MK 98, 106, 116, część księgi 128);- 3 księgi dotyczące spraw Prus Królewskich (MK 102-104);- 1 księga różnych chronologicznie wpisów koronnych i litewskich (MK 130);- 1 rewizja Skarbu Koronnego (MK 208);- 7 ksiąg pomocy archiwalnych (MK 410-416).

Dzieje przechowywania:

Księgi Wpisów przechowywano w kancelarii królewskiej w Krakowie, a po przeniesieniu stolicy - w Warszawie. W czasie najazdu szwedzkiego w połowie XVII w. wywieziono je do Szwecji. Po powrocie do kraju Księgi Wpisów zostały spisane przez Stefana Kazimierza Hankiewicza. Jest to najdawniejszy wykaz ksiąg tej serii. W XVIII w. przepisano w kancelarii królewskiej najbardziej zniszczone księgi w liczbie dziesięciu lub jedenastu. W r. 1795 wywieziono całość Metryki Koronnej, a więc i Księgi Wpisów, do Petersburga i umieszczono przy Rządzącym Senacie. W tym czasie Księgi Wpływów zostały przesygnowane, zastąpiono dotychczasowe sygnatury literowo -liczbowe nową sygnaturą liczbową, która stanowi i dziś aktualną sygnaturę tych ksiąg. Sygnatury te utrwaliły przemieszanie ksiąg w obrębie serii i włączenie do niej ksiąg obcych (np. ksiąg Metryki Mazowieckiej) oraz błędne umieszczenie Ksiąg Wpisów w innej serii Metryki Koronnej (np. kilka Ksiąg Wpisów trafiło do serii ksiąg sądu asesorskiego). W r. 1798 spisano w porządku nowych sygnatur serię Ksiąg Wpisów.W następnym roku (1799) przekazano je Prusom. Przed wydaniem ksiąg wycięto z nich część wpisów, a z innych zrobiono kopie. Materiał ten, dotyczący terenów zaboru rosyjskiego, oprawiono w dwie księgi, które po pokoju ryskim zostały rewindykowane i znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w tzw. Metryce Litewskiej. Księgi Wpisów przekazane rządowi pruskiemu umieszczono prawdopodobnie od razu w Warszawie (mniej wiarygodna informacja podaje, że Księgi Wpisów przechowywano do 1807/1808 r. w Archiwum Tajnym w Berlinie). Po utworzeniu w r. 1808 w Warszawie Archiwum Ogólnego Krajowego Księgi Wpisów weszły w jego zasób. W latach 1812-1813 wywieziono je do Saksonii, skąd miały powrócić bez strat. Stan Ksiąg Wpisów stwierdzony w czasie skontrum Archiwum Ogólnego Krajowego przeprowadzonego w r. 1821 został opublikowany (Powstański), podobnie wyniki następnej rewizji ich stanu z r. 1835 (Bentkowski). Z r. 1912 pochodzi sumaryczny inwentarz, a raczej spis Ksiąg Wpisów, ogłoszony przez T. Wierzbowskiego (Monumenta iuris, I).W ciągu w. XIX sporządzono liczne pomoce ewidencyjne do Ksiąg Wpisów. W latach 1822-1839 sporządzono w Petersburgu kilka tomów pomocy archiwalnych do ksiąg Metryki Koronnej i Litewskiej pozostałych w Rosji. Pomoce te, rewindykowane po pokoju ryskim, znajdują się na końcu serii Ksiąg Wpisów Metryki Koronnej. W Archiwum Głównym sporządzono liczne indeksy i sumariusze do przechowywanych przez to Archiwum Ksiąg Wpisów; pozostał po nich ślad w postaci wzmianek w spisie Bentkowskiego i inwentarzu Wierzbowskiego. Cenna ta pomoc spłonęła w czasie drugiej wojny światowej. Na przełomie XIX/XX w. rozpoczęto w Archiwum Głównym prace nad szczegółowym regestowaniem Ksiąg Wpisów, wyniki tej pracy opublikowano w latach 1905-1919 (Matricularum Regni Poloniae Summaria), po prawie półwiekowej przerwie prace są kontynuowane.

Opracowania:

I. Sułkowska, Księgi polskiej kancelarii koronnej w drugiej połowie XV w., "Studia źródłoznawcze" VI (1961).I. Sułkowska -Kurasiowa, Księgi Wpisów Metryki Koronnej (1447-1794) w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, "Archeion" XLIV (1966) I.W. Krawczuk, Metryka Koronna za Zygmunta III Wazy, Kraków 1995.W. Krawczuk, Metrykanci koronni. Rozwój registratury centralnej od XVI do XVIII wieku, Kraków 2002.